Κοινωνικό άγχος: Η "αίσθηση του προβολέα" & η "ψευδαίσθηση της διαφάνειας"

Το κοινωνικό άγχος συχνά τρέφεται από τη βεβαιότητά μας ότι οι άλλοι άνθρωποι παρατηρούν εξονυχιστικά τη συμπεριφορά και την εμφάνισή μας, διαβάζουν τη σκέψη μας ή παρατηρούν τα συναισθήματά μας. Τρέφεται, ακόμα, από τις προβλέψεις που κάνουμε ό,τι θα μας αξιολογήσουν, και τότε φοβόμαστε το χειρότερο, ότι δηλαδή θα μας κρίνουν αρνητικά ή θα μας απορρίψουν. Με άλλα λόγια, καταστροφολογούμε.

Το κοινωνικό άγχος τρέφεται και από την προσμονή για τη θετική αντίδραση των άλλων σε μια επιτυχία μας, από την ανυπομονησία για την επιβράβευση τους. Αυτό συμβαίνει γιατί από τη μια έχουμε έντονη την ανάγκη να πιστέψουμε στον εαυτό μας, και από την άλλη κάποιες φορές δεν είμαστε ψυχολογικά έτοιμοι να δεχτούμε και να διαχειριστούμε ένα θετικό σχόλιο.

Αλλά γιατί μας συμβαίνουν αυτά; Γιατί σε μεγάλο βαθμό ζούμε μέσα στο μυαλό μας. Ανεξάρτητα από το αν πρόκειται για μια αδέξια κίνηση ή για έναν προσωπικό θρίαμβο, για μια σκέψη ή για ένα συναίσθημα, εστιάζουμε τόσο πολύ στην εμπειρία μας και στη σημασία που έχει για εμάς, που νομίζουμε ότι όλοι την αντιλαμβάνονται ενώ ταυτόχρονα προσμένουμε και πιστεύουμε ότι μπορούμε να προβλέψουμε τις αντιδράσεις τους. Ενώ ζούμε στο κέντρο ενός δικού μας μικρο-σύμπαντος, πιστεύουμε ότι είμαστε το κέντρο του κόσμου των άλλων.

Μήπως, λοιπόν, εστιάζουμε πολύ στον εαυτό μας – συμπεριφορά, εμφάνιση, ικανότητες, σκέψη, συναίσθημα – που υπερβάλλουμε και ανησυχούμε για το αν και πόσο μας παρατηρούν και μας κρίνουν ή μας επιβραβεύουν οι άλλοι; Και, ακόμα, μήπως δεν είναι οι προβλέψεις μας ακριβείς και ρεαλιστικές, αλλά υποκειμενικές και εγωκεντρικές;

Για να δώσουμε μια απάντηση σε αυτό το ερώτημα, θα συζητήσουμε την «αίσθηση του προβολέα» και την «ψευδαίσθηση της διαφάνειας», δύο ψυχολογικές διαδικασίες που πυροδοτούν και διαιωνίζουν το κοινωνικό άγχος γιατί πηγάζουν από τις προσωπικές μας βλέψεις και προβλέψεις, από τις απόλυτες ερμηνείες μας, αλλά και από μια εγωκεντρική εστίαση στον εαυτό μας. Θα μπορούσαμε να προσθέσουμε και από την αγωνία μας για την τελειότητα και την αποδοχή από όλους.

Η «αίσθηση του προβολέα»: Όλα τα βλέμματα στραμμένα πάνω μου

Δεν είναι λίγες οι φορές που υπερεκτιμάμε σε ποιο βαθμό μας παρατηρούν οι άλλοι, πόσο μας αποδέχονται ή πόσο αυστηρά κρίνουν τη συμπεριφορά, τις ικανότητες ή την εμφάνισή μας. Τότε, από θέση ανησυχίας, σκεφτόμαστε, «Ξέρει ο προϊστάμενός μου πόσο σκληρά δουλεύω;», «Θα του/της αρέσω;», «Θα θέλει να βγούμε ή θα πει ότι έχει δουλειά;».

Ανησυχούμε, ακόμα, μήπως και δουν κάποιες ιδιαίτερες ή αδέξιες στιγμές μας – πάμε μόνοι για φαγητό, ψάχνουμε ψιλά στην πόρτα του λεωφορείου, δε γνωρίζουμε κάποιον για να μιλήσουμε στη συγκέντρωση, λεκιάζουμε τα ρούχα μας στο γεύμα, παραπατάμε στον διάδρομο του θεάτρου, κοκκινίζουμε στο πρώτο ραντεβού, κάνουμε ένα λάθος στη δημόσια ομιλία. Η λίστα της ανησυχίας μπορεί να είναι ατελείωτη, και εμείς τρέμουμε από τον φόβο μη γίνουμε ρεζίλι ή μη βιώσουμε την απόρριψη.

Άλλες φορές, υπερβάλλουμε σε ποιο βαθμό παρατηρούν οι άλλοι κάποιες αλλαγές στη συμπεριφορά, την απόδοση ή την εμφάνισή μας και έτσι μια μέρα που έχουμε άσχημη διάθεση ή δεν έχουμε περιποιηθεί το ντύσιμό μας, πιστεύουμε ότι όλοι το βλέπουν και μας σχολιάζουν. Υπερβάλλουμε και για το αν και πόσο παρατηρούν αν συμμετέχουμε σε μια συζήτηση ή αν δεν παρευρισκόμαστε σε μια συνάντηση.

Κάτι αντίστοιχο συμβαίνει και με τις επιτυχίες μας, και υπερβάλλουμε κατά πόσο οι άλλοι τις παρατηρούν και τις επιβραβεύουν. Αισθανόμαστε αγωνία για το αν θα μας πει κάποιο θετικό σχόλιο ο/η μάνατζερ, αν ο/η σύντροφος θα βρει την απάντησή μας έξυπνη, αν οι φίλοι θα μας πουν «μπράβο» για το φαγητό που μαγειρέψαμε. Το πρόβλημα είναι ότι κάποιες φορές δεν μπορούμε να διαχειριστούμε τα θετικά σχόλια των άλλων γιατί πιστεύουμε ότι όλα τα βλέμματα στραμμένα πάνω μας και αισθανόμαστε δυσφορία.

Η «ψευδαίσθηση της διαφάνειας»: Να δεις που όλοι καταλαβαίνουν τι σκέφτομαι και τι αισθάνομαι

Αισθανόμαστε κοινωνικό άγχος όταν πιστεύουμε ότι οι άλλοι μπορούν να δουν μέσα μας, να μαντέψουν τις σκέψεις και τα συναισθήματά μας – αρνητικές πεποιθήσεις, άγχος, φόβος, αγωνία, αισιόδοξες προβλέψεις, χαρά, ενθουσιασμός – και να μας κρίνουν ή να μας απορρίψουν, να μας πουν «μπράβο», ή να μας ρωτήσουν τι καλό μας έχει συμβεί. Πιστεύουμε ότι βλέπουν μέσα μας, και τότε αισθανόμαστε ευάλωτοι και αδύναμοι.

Μπορεί, ακόμα, να πιστεύουμε ότι και εμείς μπορούμε να διαβάσουμε τη σκέψη των άλλων και φορτίζουμε το μυαλό μας με εικασίες, ερμηνείες και προβλέψεις, «Να δεις που κατάλαβε ότι δε θέλω να πάω», «Έχει καταλάβει την αγωνία μου και δε θα πάει καλά η συνέντευξη», «Λες να παρατήρησε ότι φοβάμαι;», «Μήπως δείχνω πόσο πολύ θέλω να βγούμε;», «Σίγουρα κατάλαβε ότι έχω ενθουσιαστεί». Και τότε, ορμώμενοι από εγωκεντρική προκατάληψη, υπερβάλουμε σχετικά με το πόσα αντιλαμβάνονται οι άλλοι, ποια γνώμη σχηματίζουν για εμάς, πώς μας αξιολογούν και πώς πρόκειται να αντιδράσουν.

Το επίκεντρο της προσοχής, το κέντρο του κόσμου;

Η «αίσθηση του προβολέα» και η «ψευδαίσθηση της διαφάνειας» φαίνεται να πηγάζουν από την ίδια αιτία καθώς βάζουμε τον εαυτό μας στο επίκεντρο. Επειδή εστιάζουμε στη συμπεριφορά και την εμφάνισή μας, νομίζουμε ότι και οι άλλοι κάνουν το ίδιο, ή εστιάζουμε στις σκέψεις και τα συναισθήματά μας και πιστεύουμε ότι οι άλλοι μαντεύουν την εσωτερική μας εμπειρία. Και έτσι, καθώς δεν μπορούμε να διαχειριστούμε τον φόβο μας, την προσμονή ή τις θετικές και αρνητικές προβλέψεις που κάνουμε, τρέφουμε το κοινωνικό άγχος.

Η εικόνα που νομίζουμε ότι προβάλλουμε στους άλλους έχει να κάνει με τον τρόπο που εμείς βλέπουμε και αξιολογούμε τον εαυτό μας, με το πόσο τον αποδεχόμαστε ή σε ποιο βαθμό μπορούμε να διαχειριστούμε την αποτυχία ή την επιτυχία.

Η αλήθεια είναι ότι οι άλλοι μας παρατηρούν λιγότερο από όσο νομίζουμε. Περιστατικά για τα οποία αισθανόμαστε άβολα και κατηγορούμε τον εαυτό μας δε γίνονται τόσο άμεσα αντιληπτά από τους άλλους, ή ακόμα και αν γίνουν, οι αντιδράσεις τους δεν είναι όσο καταστροφικές ή υπερβολικές όσο προβλέπουμε.

Ακόμα, κανένας δεν μπορεί να διαβάσει τη σκέψη μας, κανείς δε βλέπει τα συναισθήματά μας, εκτός αν εμείς τα προβάλλουμε με τον τρόπο που επικοινωνούμε: χαμηλωμένο βλέμμα, σπασμένη φωνή, αμυντική στάση σώματος.

Είναι σημαντικό να συνειδητοποιήσουμε ότι δεν ασχολούνται όλοι μαζί μας, ότι δεν είμαστε το επίκεντρο της προσοχής τους. Αυτό θα μας βοηθήσει να χαλαρώσουμε και να απολαύσουμε τις εμπειρίες μας, θα μας στηρίξει να είμαστε ο αυθεντικός μας σε οικογενειακές, επαγγελματικές ή φιλικές καταστάσεις. Θα μπορέσουμε να διαχειριστούμε τον φόβο της απόρριψης, αλλά και την αγωνία της αποδοχής. Όλοι κάνουμε λάθη, και όπως δεν μας αρέσουν όλοι, έτσι δε χρειάζεται να αρέσουμε σε όλους.

Και ας μην ξεχνάμε ότι δεν είμαστε μόνοι. Πολλοί άνθρωποι έχουν αισθανθεί άβολα και θα δείξουν ενσυναίσθηση και επιείκεια. Από την άλλη, δεν έχουμε μόνο εμείς επιτυχίες, και οι άλλοι έχουν ανάλογα με τις δυνατότητές τους. Οπότε, τις περισσότερες φορές, δε βρισκόμαστε στο κοινωνικό μικροσκόπιο.

Πηγές

Chen, J., Short, M., & Kemps, E. (2020). Interpretation bias in social anxiety: A systematic review and meta-analysis. Journal of Affective Disorders, 276, 1119–1130.

Clark, D. M., & McManus, F. (2002). Information processing in social phobia. Biological Psychiatry, 51(1), 92–100.

Clark, D. M., & Wells, A. (1995). A cognitive model of social phobia. In R. G. Heimberg, M. Liebowitz, D. A. Hope, & F. R. Schneier (Eds.), Social phobia: Diagnosis, assessment, and treatment, (pp. 69–93). The Guilford Press.

Cooks, J. A., & Ciesla, J. A. (2019). The impact of perfectionism, performance feedback, and stress on affect and depressive symptoms. Personality and Individual Differences, 146, 62–67.

Fehm, L., Hoyer, J., Schneider, G., Lindemann, C., & Klusmann, U. (2008). Assessing post-event processing after social situations: A measure based on the cognitive model for social phobia. Anxiety, Stress, & Coping, 21(2), 129–142.

Gilovich, T., Husted Medvec, V., & Savitsky, K. (2000). The spotlight effect in social judgment: An egocentric bias in estimates of the salience of one's own actions and appearance. Journal of Personality and Social Psychology, 78 (2), 211-222.

Gilovich, T., & Savitsky, K. (1999). The spotlight effect and the illusion of transparency: Egocentric assessments of how we are seen by others. Current Directions in Psychological Science, 165-168.

Mingus, K. (2021). How egocentric biases maintain social anxiety: A literature review. Oregon Undergraduate Research Journal, 19.1.

Heimberg, R. G., Brozovich, F. A., & Rapee, R. M. (2014). A cognitive-behavioral model of social anxiety disorder. In S. G. Hofmann & P. M. DiBartolo (Eds.), Social anxiety: Clinical, developmental, and social perspectives (3rd ed., pp. 704–728). Elsevier Academic Press.

Kuckertz, J. M., & Amir, N. (2014). Cognitive biases in social anxiety disorder. In S. G. Hofmann & P. M. DiBartolo (Eds.), Social anxiety: Clinical, developmental, and social perspectives (3rd ed., pp. 483– 510). Elsevier Academic Press.

Leary, M. R., & Kowalski, R. M. (1995). The self-presentation model of social phobia. In R. G. Heimberg, M. R. Liebowitz, D. A. Hope, & F. R. Schneier (Eds.), Social phobia: Diagnosis, assessment, and treatment (pp. 94–112). The Guilford Press.