Κοινωνικό άγχος: Υπάρχει θεραπεία

Τι είναι το κοινωνικό άγχος

Το κοινωνικό άγχος, γνωστό και ως κοινωνική φοβία, αφορά τον έντονο φόβο ή τη δυσφορία που βιώνει ένα άτομο σε κοινωνικές καταστάσεις, όταν αλληλοεπιδρά με ένα άλλο άτομο ή με μια ομάδα, ή όταν πρέπει να κάνει μια δραστηριότητα μπροστά σε άλλους. Τότε, αισθάνεται φόβο και δυσφορία γιατί πιστεύει ότι θα συμπεριφερθεί με τρόπο ανάρμοστο, ότι θα ταπεινώσει ή θα προσβάλλει τους άλλους, ή ότι θα εμφανίσει συμπτώματα άγχους που θα προκαλέσουν την αρνητική αξιολόγηση και την απόρριψη.

Υπάρχουν φορές που όλοι αισθανόμαστε άγχος όταν αναμένουμε, σκεφτόμαστε ή βρισκόμαστε σε νέες ή απαιτητικές κοινωνικές καταστάσεις, αλλά το άγχος είναι παροδικό και δεν παρεμβαίνει στη ζωή μας. Αν ένα άτομο, όμως, βιώνει έντονο άγχος συχνά σε πολλές κοινωνικές καταστάσεις, τότε μπορεί να διαταραχθεί η καθημερινότητά του καθώς μειώνεται η λειτουργικότητά του και περιορίζονται οι κοινωνικές του δραστηριότητες.

Σε περιπτώσεις σαν αυτή, το άγχος μπορεί να εξελιχθεί σε κοινωνική αγχώδη διαταραχή, η οποία ορίζεται ως «Έκδηλος φόβος ή άγχος για μία ή περισσότερες κοινωνικές καταστάσεις στις οποίες το άτομο ενδεχομένως να εκτεθεί σε εξονυχιστικό έλεγχο από άλλους. Στα παραδείγματα τέτοιων καταστάσεων περιλαμβάνονται οι κοινωνικές αλληλεπιδράσεις (π.χ. συζήτηση, συνάντηση με άγνωστα άτομα), όταν άλλοι ίσως παρατηρούν το άτομο (π.χ. όταν τρώει ή πίνει) και όταν πρέπει να εκτελέσει μια ενέργεια μπροστά σε άλλους (π.χ. να κάνει μια ομιλία)» (DSM-5, σελ. 118/APA, 2013).

Άλλες κοινωνικές καταστάσεις που προκαλούν άγχος περιλαμβάνουν ένα ραντεβού, μια συνέντευξη εργασίας, ένα τηλεφώνημα, ή περιπτώσεις που το άτομο πρέπει να εκφέρει την άποψή του ή να διεκδικήσει ένα δικαίωμά του. Για να διαγνωστεί η κοινωνική αγχώδης διαταραχή, το άγχος πρέπει να είναι επίμονο και να διαρκεί τυπικά για 6 μήνες ή περισσότερο, καθώς και να προκαλεί κλινικά σημαντική δυσφορία ή έκπτωση στην κοινωνική, επαγγελματική ζωή ή σε άλλους σημαντικούς τομείς της λειτουργικότητας του ατόμου και να μην οφείλεται σε ουσίες, άλλη ψυχική διαταραχή ή ασθένεια (APA, 2013).

Παράγοντες που προκαλούν ή συμβάλλουν στο κοινωνικό άγχος

Το κοινωνικό άγχος προκαλείται από τη σύνθεση διαφορετικών παραγόντων. Σε σχέση με τους βιολογικούς παράγοντες, μελέτες εστιάζουν, μεταξύ άλλων, στην αμυγδαλή που αποτελεί το κέντρο διαχείρισης των συναισθημάτων, τον προμετωπιαίο φλοιό που συμβάλλει στην αξιολόγηση του κινδύνου, και τον κινητικό φλοιό που ελέγχει τους μύες. Καθώς η ανάλυση των παραγόντων αυτών ξεπερνά τους στόχους αυτού του άρθρου, θα εστιάσουμε στον ρόλο της αμυγδαλής. Η αμυγδαλή, τμήμα του μεταιχμιακού συστήματος του εγκεφάλου, η οποία συνδέεται και με άλλα τμήματα, είναι ένα σύστημα νευρώνων στο οποίο συγκεντρώνονται τα ερεθίσματα των αισθήσεων με σκοπό τη γρήγορη αντίδραση του ατόμου. Αποτελεί τον κύριο πυρήνα επεξεργασίας, ελέγχου και έκφρασης θετικών ή αρνητικών συναισθημάτων, αλλά και της σύνδεσης των αναμνήσεων με αυτά, και επηρεάζει τον έλεγχο της επιθετικότητας, τη ρύθμιση της σεξουαλικής συμπεριφοράς, τη διαχείριση του φόβου αλλά και πιο πρωτόγονες αντιδράσεις επιβίωσης. Η αμυγδαλή συμβάλλει στο πώς ένα άτομο αντιλαμβάνεται τις πληροφορίες που λαμβάνει από το εξωτερικό περιβάλλον με αποτέλεσμα, αν τις κρίνει ως απειλή, να βιώνει φόβο ή άγχος. Στη συνέχεια, ενεργοποιείται η αντίδραση του στρες «Μάχη – Φυγή – Πάγωμα», κάτι που δηλώνει τη σύνδεση της αμυγδαλής με το συμπαθητικό νευρικό σύστημα. Επίσης, η λειτουργία της αμυγδαλής συνδέεται με τη μνήμη παλαιότερων γεγονότων με αρνητική συναισθηματική φόρτιση. Σύμφωνα με μελέτες νευροαπεικόνισης, άτομα που βιώνουν κοινωνικό άγχος, παρουσιάζουν αυξημένη διμερή διέγερση της αμυγδαλής, ένδειξη έντονης επαγρύπνησης και φόβου ως αντίδραση σε κοινωνικά ερεθίσματα.

Οι κληρονομικοί παράγοντες συμβάλλουν σε ποσοστό έως περίπου 30% και αυξάνουν τις πιθανότητες ένα άτομο με συγγενείς πρώτου βαθμού που πληρούν τα κριτήρια για κοινωνική αγχώδη διαταραχή να βιώνει κοινωνικό άγχος. Η ιδιοσυγκρασία του ατόμου μπορεί να του δημιουργεί υπερβολικές αναστολές όταν πρόκειται να ασχοληθεί με νέες δραστηριότητες ή να γνωρίσει άλλους ανθρώπους και συχνά αποτελεί ένα πρώιμο σημάδι κοινωνικού άγχους που εμφανίζεται σε μικρή ηλικία και εκφράζεται ως μεγάλη ντροπαλότητα μπροστά σε αγνώστους.

Το οικογενειακό περιβάλλον επηρεάζει το άτομο καθώς, μέσα από την παρατήρηση των οικείων του, υιοθετεί δυσλειτουργικούς μηχανισμούς αντίδρασης, όπως αποφυγή κοινωνικών συναναστροφών ή παθητική συμπεριφορά. Επίσης, ρόλο παίζει το γονεϊκό στυλ, ειδικά αν οι γονείς λόγω του άγχους που βιώνουν οι ίδιοι, ασκούν υπερβολικό έλεγχο στο παιδί τους, το απορρίπτουν, είναι υπερπροστατευτικοί ή γίνονται επικριτικοί.

Οι αρνητικές εμπειρίες συνήθως σε μικρή ηλικία, όπως αποχωρισμός από τους γονείς, παραμέληση, οικογενειακή βία ή εκφοβισμός από συνομήλικους, είναι παράγοντες που πυροδοτούν το άγχος όπως και η εξωτερική εμφάνιση ειδικά αν ορισμένα χαρακτηριστικά του ατόμου ξεχωρίζουν ή φαίνονται ασυνήθιστα σύμφωνα με τα κοινωνικά πρότυπα.

Το άγχος μπορεί να πυροδοτήσει και η πεποίθηση του ατόμου ότι δεν έχει επαρκείς κοινωνικές δεξιότητες. Αυτό το σημείο, όμως, είναι αμφιλεγόμενο καθώς η μειωμένη κοινωνική απόδοση, εκτός από την έλλειψη κοινωνικών δεξιοτήτων, μπορεί να οφείλεται και σε δυσλειτουργικές τεχνικές αντιμετώπισης διαχείρισης του άγχους, όπως συμπεριφορές ασφαλείας.

Συμπτώματα

Το κοινωνικό άγχος μπορεί να εκδηλωθεί σε συγκεκριμένες καταστάσεις, σε σχέση με την απόδοση του ατόμου μόνο, και να αφορά τον φόβο που βιώνει στην προοπτική μιας δημόσιας ομιλίας. Από την άλλη, μπορεί να είναι γενικευμένο, να οδηγεί σε φόβο και πίεση σε διάφορες κοινωνικές καταστάσεις και να προκαλεί ανησυχία, αναποφασιστικότητα, κακή διάθεση, αίσθημα κατωτερότητας, ή αυστηρή αυτοκριτική.

Το κοινωνικό άγχος εκδηλώνεται μέσα από τα τέσσερα Σ: σκέψεις, συναισθήματα, συμπεριφορά και σώμα.

Σκέψεις: Οι αρνητικές σκέψεις και οι πεποιθήσεις για τον εαυτό, μια παραποιημένη αυτεπίγνωση, ή χαμηλή αυτοεκτίμηση, αλλά και οι αρνητικές προσδοκίες για το κοινωνικό περιβάλλον, πυροδοτούν τον φαύλο κύκλο του άγχους καθώς το άτομο θέτει υπερβολικά υψηλά κριτήρια κοινωνικής απόδοσης, «Πρέπει πάντα να έχω κάτι ενδιαφέρον να πω, αλλιώς θα με βρουν βαρετή», αξιολογεί αρνητικά την απόδοσή του, «Είμαι ανίκανη», «Δεν κάνω τίποτα σωστά», κάνει καταστροφικές προβλέψεις, «Αν δείξω ότι είμαι αγχωμένη, οι άλλοι θα σκεφτούν ότι είμαι ανίκανη», «Δε θα έχω τίποτα να πω», «Θα τρέμω», «Θα κοκκινήσω σαν παντζάρι», πιστεύει ότι οι άλλοι αντιλαμβάνονται το άγχος του, «Όλοι καταλαβαίνουν ότι τρέμω», και έχει απόλυτες αρνητικές πεποιθήσεις για τον εαυτό, «Δεν αρέσω σε κανέναν», «Είμαι ανεπαρκής».

Συναίσθημα: Το κοινωνικό άγχος είναι μια συναισθηματική κατάσταση έντονου φόβου για κριτική ή απόρριψη, αίσθησης κινδύνου ή απειλής, αδυναμίας και αγωνίας. Σε κατάσταση σύγχυσης που εντείνεται από τις αρνητικές σκέψεις και τις καταστροφικές προβλέψεις, και την αίσθηση ότι όλοι τον/την κοιτάζουν ή τον/την κρίνουν, την «αίσθηση του προβολέα», το άτομο φοβάται ότι θα λιποθυμήσει ή ότι θα πάθει κρίση πανικού, και θα γίνει ρεζίλι ή θα είναι αβοήθητο. Φοβάται, ακόμα, τις επιπτώσεις που μπορεί να υπάρξουν, όπως ότι δε θα αρέσει στο άτομο που το ενδιαφέρει, ότι δε θα τον/την ξανακαλέσουν ποτέ στην παρέα, ή ότι θα υποστεί επίπληξη από κάποιον ανώτερο στην εργασία του, για παράδειγμα.

Συμπεριφορά: Για να διαχειριστεί το κοινωνικό άγχος, το άτομο τείνει να αποφεύγει τις κοινωνικές καταστάσεις ή να χρησιμοποιεί συμπεριφορές ασφαλείας και να τις υπομένει με έντονη δυσφορία. Στην περίπτωση που δεν μπορεί να βρει δικαιολογία για να αποφύγει μια κοινωνική κατάσταση, όπως ένα επαγγελματικό ραντεβού, τότε καταφεύγει σε συμπεριφορές ασφαλείας. Για παράδειγμα, μπορεί να χρησιμοποιεί έντονο μακιγιάζ για να μη φαίνεται ότι κοκκινίζει, να κάθεται κοντά στο ανοιχτό παράθυρο για να μην ιδρώνει ή να φοράει πολλά ρούχα για να μη φαίνεται ο ιδρώτας, να μιλάει πολύ για να μη δίνει το περιθώριο στους άλλους να του/της κάνουν προσωπικές ερωτήσεις, να προετοιμάζει εκ των προτέρων τι θα πει, ή να κάνει χρήση ουσιών για να αισθάνεται ηρεμία. Επίσης, ίσως πηγαίνει πάντα με κάποιο άλλο άτομο σε μια κοινωνική εκδήλωση.

Σώμα: Τα σωματικά συμπτώματα, που δεν είναι πάντα εμφανή στους άλλους, ή τουλάχιστον στον βαθμό που το άτομο πιστεύει ότι είναι, εκείνο τα βιώνει έντονα. Αυτά περιλαμβάνουν συνήθως τρέμουλο, κοκκίνισμα, ταχυπαλμία, ζαλάδα, ναυτία, τάση λιποθυμίας, δυσκολία αναπνοής, εφίδρωση, δυσκολία συγκέντρωσης ή επικοινωνίας με τους άλλους, έντονη επιθυμία φυγής, κρίση πανικού, ελάχιστη βλεμματική επαφή ή υπερβολικά σιγανή φωνή. Εδώ ενεργοποιείται η «αίσθηση της διαφάνειας» την οποία συζητάω σε άλλο άρθρο.

Παράγοντες που διαιωνίζουν το κοινωνικό άγχος

Το κοινωνικό άγχος διαιωνίζεται μέσα από τρεις βασικές διαδικασίες οι οποίες εμποδίζουν το άτομο να ανακαλύψει ότι οι αρνητικές σκέψεις και οι προβλέψεις του δεν είναι ρεαλιστικές, ότι οι φόβοι του είναι υπερβολικοί ή ότι οι άλλοι άνθρωποι δεν είναι εχθρικοί καθώς:

- Εστιάζει υπερβολικά στον εαυτό του και όχι στην κοινωνική κατάσταση στην οποία συμμετέχει. Στρέφει την προσοχή του εσωτερικά για να παρατηρήσει και να ελέγξει πώς αισθάνεται και πώς πιστεύει ότι φαίνεται στους άλλους. Έτσι, συνειδητοποιεί ακόμα περισσότερο το άγχος που βιώνει, κάτι που ενισχύει τις αρνητικές του σκέψεις και το εμποδίζει να επικοινωνήσει με τους άλλους ή να παρατηρήσει τη θετική τους απόκριση.

- Χρησιμοποιεί συμπεριφορές ασφαλείας στην προσπάθειά του να αποτρέψει τα αποτελέσματα που φοβάται. Για παράδειγμα, προετοιμάζει θέματα προς συζήτηση, κρύβει το πρόσωπο με τα μαλλιά του ή με έντονο μακιγιάζ αν φοβάται ότι θα κοκκινήσει, κρατάει σφιχτά το φλυτζάνι με τον καφέ για να μη φαίνεται το τρέμουλο των χεριών του κ.λπ.. Εκτός από το ίδιο το άτομο, οι συμπεριφορές ασφαλείας επηρεάζουν αρνητικά και τους ανθρώπους γύρω του, καθώς αν φοβάται ότι θα είναι βαρετό, ελέγχει και λογοκρίνει συνεχώς ό,τι λέει και τότε οι άλλοι σκέφτονται ότι δεν ενδιαφέρεται να συζητήσει μαζί τους και είναι επιφυλακτικοί, κάτι που ενισχύει τον φόβο και το άγχος που βιώνει,

- Αποφεύγει τις κοινωνικές καταστάσεις. Αυτή η αντίδραση ίσως μειώνει το άγχος, αλλά η ανακούφιση είναι προσωρινή καθώς η δυσφορία επανέρχεται εν όψει μιας νέας κοινωνικής κατάστασης με αποτέλεσμα να δημιουργείται ένας φαύλος κύκλος που εμποδίζει το άτομο να αντιμετωπίσει τους φόβους του, να διαχειριστεί τη δυσφορία που αισθάνεται και να είναι λειτουργικό στη ζωή του.

Αρνητικές επιπτώσεις

Χωρίς θεραπεία, τα συμπτώματα του κοινωνικού άγχους μπορεί να ενταθούν και προκαλέσουν σοβαρά προβλήματα καθώς η δυσκολία του ατόμου να επικοινωνήσει ή να αλληλοεπιδράσει με τους άλλους – οικογένεια, συναδέλφους, φίλους – επηρεάζει αρνητικά την καθημερινότητά του. Επίσης, η αποφυγή κοινωνικών καταστάσεων αποτρέπει ευκαιρίες σε προσωπικό, επαγγελματικό, κοινωνικό ή ακαδημαϊκό επίπεδο. Για παράδειγμα, ο φόβος της συνέντευξης μπορεί να στερήσει προοπτικές για επαγγελματική ανέλιξη, η αποφυγή της γνωριμίας με νέα άτομα οδηγεί σε μοναξιά ή η συχνή αποφυγή κοινωνικών καταστάσεων μπορεί να καταλήξει σε απομόνωση. Επίσης, η χρήση αλκοόλ ή άλλων ουσιών ως μέσο αντιμετώπισης του άγχους οδηγεί σε περισσότερα προβλήματα στη σωματική ή ψυχική υγεία ή στις διαπροσωπικές σχέσεις. Σε ορισμένες περιπτώσεις, το άγχος μπορεί να οδηγήσει σε κατάθλιψη, αυτοτραυματισμό, ή τάσεις αυτοκτονίας.

Διαχείριση του κοινωνικού άγχους

Το κοινωνικό άγχος μπορεί να αντιμετωπιστεί με θεραπεία που βασίζεται σε ένα συγκεκριμένο και ευρέως δοκιμασμένο πρωτόκολλο. Σύμφωνα με τους Clark και Wells, 1995, μέσα από τη θεραπεία για το κοινωνικό άγχος, το άτομο αποκτάει γνώσεις και δεξιότητες που το βοηθάνε να:

• κατανοεί το άγχος του και τις επιπτώσεις που προκαλεί στη ζωή του

• εστιάζει την προσοχή του στο εξωτερικό περιβάλλον και όχι εσωτερικά στον εαυτό του

• διαχειρίζεται τις ανησυχίες για το μέλλον

• σκέφτεται ρεαλιστικά

• μειώνει την αυτοκριτική

• αποφεύγει τις συμπεριφορές ασφαλείας για να διαπιστώσει ότι οι φόβοι του είναι αβάσιμοι

• διαχειρίζεται τραυματικές μνήμες

• χαλαρώνει την ένταση που αισθάνεται

Πηγές

American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed.). Arlington, VA: American Psychiatric Publishing.

Blöte, A. W., Kint, M. J., Miers, A. C., & Westenberg, P. M. (2009). The relation between public speaking anxiety and social anxiety: A review. Journal of Anxiety Disorders, 23, 305-313.

Brook, C. A., & Schmidt, L. A. (2008). Social anxiety disorder: a review of environmental risk factors. Neuropsychiatric Disease and Treatment, 4:123–143.

Clark, D. M., & Wells, A. (1995). A cognitive model of social phobia. In G. Heimberg, M. R. M. R. Liebowitz, D. Hope, & F. Scheier (Eds.), Social phobia: Diagnosis, assessment, and treatment (pp. 69–93). New York: The Guilford Press.

Fox, A. S., & Kalin, N. H. (2014). A translational neuroscience approach to understanding the development of social anxiety disorder and its pathophysiology. The American Journal of Psychiatry, 171(11), 1162-1173.

Hattingh, C. J., Ipser, J., Tromp, S. A., Syal, S., Lochner, C., & Brooks, S. J. (2012). Functional magnetic resonance imaging during emotion recognition in social anxiety disorder: An activation likelihood meta-analysis. Frontiers in Human Neuroscience, 6, 347.

Hofmann, S. G., Bullis, J., & Gutner, C. (2013). Social anxiety disorder: Treatment targets and strategies. In G. Simos, S. G. Hofmann, G. Simos, S. G. Hofmann (Eds.), CBT for Anxiety Disorders: A Practitioner Book (pp. 87-105). Chichester, UK: Wiley-Blackwell.

Leahy R. L., Holland S. J. F. & McGinn L. K. (2012). Treatment Plans and Interventions for Depression and Anxiety Disorders (2nd ed.). New York: Guilford Press.

Spence, S.H., & Rapee, R.M. (2016). The etiology of social anxiety disorder: An evidence-based model. Behaviour Research and Therapy, 86 (2016), pp. 50-67.

Warnock-Parkes, E., Wild, J., Thew, G. R., Kerr, A., Grey, N., Stott, R., Ehlers, A., Clark, D.M. (2020). Treating social anxiety disorder remotely with cognitive therapy. The Cognitive Behaviour Therapist, 13 (30): 1–20.